قطعه «ترکمن» یکی از آثار برجسته حسین علیزاده است که در سال ۱۳۶۷ در قالب تکنوازی سه‌تار منتشر شد و از همان ابتدا به‌عنوان نقطه عطفی در سه‌تار نوازی معاصر شناخته شد. این اثر با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، از جمله سبک خاص سه‌تارنوازی و ترکیب انتزاعی و بدیع موسیقی ایرانی و موسیقی محلی ترکمنی، تأثیر بزرگی بر موسیقی دستگاهی ایران گذاشت و به‌عنوان یک اثر کلاسیک و شاهکار هنری به یادگار مانده است.
علیزاده درباره انگیزه خود برای ساخت این قطعه می‌گوید که «ترکمن خیلی انتزاعی است. من ایران نبودم و می‌خواستم یک کنسرت برگزار کنم. یک مرتبه مریض شدم و تب شدیدی گرفتم و مثل یک بچه دلم برای ایران تنگ شد. وقتی در تب بودم، آوازهای ترکمنی در ذهنم طنین‌انداز شد. این آوازها دلتنگی من را رفع می‌کرد، وقتی ساز به دست گرفتم و‌آن را نواختم، دیدم که اصلا این نوع سه‌تارنوازی نه تکنیکش برای من آشنا بود و نه در تکنیک سه‌تارنوازی چنین چیزی سابقه داشت.» این تجربه شخصی و دلتنگی عمیق علیزاده، منجر به خلق یک قطعه انتزاعی و نوآورانه شد که ترکیبی از حس عاطفی و تکنیک پیچیده است.
قطعه «ترکمن» برای بسیاری از هنرمندان سه‌تار و علاقه‌مندان به موسیقی ایرانی الهام‌بخش بوده است. مسعود شعاری، یکی از نوازندگان برجسته سه‌تار و شاگرد علیزاده، این قطعه را یک شوک بزرگ در شیوه سه‌تار نوازی می‌داند و معتقد است که «ترکمن در آن دوران سبک خاصی را ایجاد کرد که از لحاظ فرم و مضراب‌بندی بی‌مانند محسوب می‌شد.» این قطعه، علاوه بر تکنیک، احساسی را به تصویر می‌کشد که ریشه در فرهنگ و هنر دارد و با موسیقی دستگاهی ایرانی پیوندی عمیق برقرار می‌کند.
در طول سال‌ها، «ترکمن» در چندین نسخه مختلف منتشر شده که هر کدام از نظر ساختار، اجرا و همراهی سازها تفاوت‌های خاصی دارند. نخستین نسخه این اثر، به صورت تکنوازی سه‌تار اجرا شده و بازتابی از سبک خاص نوازندگی علیزاده در این ساز است. اجرای نخستین «ترکمن» بر روی سه‌تار، دارای ویژگی‌های تکنیکی و احساسی است که هم ترکیب‌بندی‌های موسیقی مقامی ترکمن را به تصویر می‌کشد و هم ریشه‌های عمیق موسیقی ایرانی را حفظ می‌کند.
نسخه‌ی دیگری که بعدها در آلبوم «فریاد» منتشر شد، «ترکمن» با صدای محمدرضا شجریان و همکاری کیهان کلهر است که ترکیبی از تار، کمانچه و آواز را به نمایش می‌گذارد. در این اجرا، شعر فریدون مشیری با حس و حال قطعه ترکمن درآمیخته و این اثر را به یکی از به‌یادماندنی‌ترین اجراهای موسیقی ایرانی تبدیل کرده است. این همراهی نه تنها به اثر بُعد دیگری می‌دهد، بلکه با افزودن شعر فارسی، ارتباطی معنوی و شاعرانه به وجود می‌آورد که با فضای موسیقایی قطعه هماهنگی خاصی دارد. در این نسخه، صدای شجریان همچون آوایی از دل تاریخ و فرهنگ ایران، با سه‌تار علیزاده در هم می‌آمیزد و اثری را پدید می‌آورد که برای شنوندگان احساس نزدیکی و درک عمیق‌تری را به ارمغان می‌آورد.
نسخه‌های دیگری نیز از این اثر به اجرا درآمده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به اجرایی اشاره کرد که در یک کنسرت توسط حسین علیزاده و راحله برزگری در ایتالیا انجام شد که در آن، شعر شفیعی کدکنی به زیبایی با ساز شورانگیز علیزاده همراه شده و حال و هوای منحصر به فردی به این اثر بخشیده است. این نسخه‌ی متفاوت، با افزودن اشعار معاصر فارسی، ابعادی اجتماعی و ادبی به قطعه بخشید و آن را به یکی از آثاری تبدیل کرد که موسیقی و شعر فارسی را به شکل جدیدی به مخاطبان خارجی معرفی می‌کند.
علیزاده در اجرای‌های بعدی این اثر، به تکمیل و تغییر جزئیاتی در تنظیم این قطعه پرداخته و این امر نشان‌دهنده پویایی و زنده بودن این اثر هنری است. برای نمونه، در اجرای مشترک علیزاده با ارکستر سمفونیک ناسیونال اکراین، سه‌تارنوازان برجسته‌ای چون مسعود شعاری و بهداد بابایی نیز به عنوان نوازنده‌های همراه حضور دارند. به گفته بابایی، اجرای گروهی این اثر، با توجه به روح پرشور و سرکش قطعه، نیازمند تمرکز و هماهنگی بسیار است و نیاز به تمرینات دقیق و فضای تعاملی دارد.
در آخرین نسخه‌ای که در سال 1399 و در آلبوم «هم‌سان و هم‌سکوت» منتشر شد، علیزاده «ترکمن» را با همراهی رامبرانت تریو اجرا کرده است. این تریو با سازهای پیانو، ویولنه و پرکاشن، به قطعه بُعدی مدرن و جهانی داده است. در این نسخه، ملودی‌های اصلی «ترکمن» با تنظیمی جدید به دست این تریو سپرده شده است. قطعه پایانی، با عنوان «ترکمن» و روایت جدیدی که به نوعی یک اجرای معاصر از اثر اصلی علیزاده است، نمایانگر روحیه‌ای امیدوارانه و پویا است که علیزاده آن را با ترکیب موسیقی سنتی و مدرن به نمایش گذاشته است.
قطعه «ترکمن» به‌ویژه به خاطر جمله‌پردازی‌های خاص خود و استفاده از فضای انتزاعی، مستقل و فارغ از جمله‌های معمول موسیقی دستگاهی شهرت دارد. بهداد بابایی، از دیگر شاگردان علیزاده و نوازندگان سه‌تار، درباره این قطعه می‌گوید: «ترکمن قطعه‌ای است که هم تکنیک دارد و هم احساس را به‌طور بی‌سابقه‌ای در خدمت گرفته و گواهی است بر ذهن خلاق، توانمند و نبوغ آمیز خالقش.» او معتقد است که این اثر، نقطه‌ی عطفی در کارنامه‌ی سه‌تار نوازی ایران است و همچنان به عنوان یک ستاره درخشان در موسیقی ایرانی می‌درخشد.
قطعه «ترکمن» نه تنها به‌عنوان یک اثر موسیقی، بلکه به‌عنوان یک پیام فرهنگی و اجتماعی نیز مطرح است؛ پیامی که در دوران معاصر و با توجه به تحولات جهانی، بیش از هر زمان دیگری مورد نیاز است. علیزاده با این اثر به ما نشان می‌دهد که چگونه موسیقی می‌تواند پلی میان فرهنگ‌ها و نسل‌ها باشد. این قطعه با تمام تغییرات و نوآوری‌هایش، همچنان توانسته است از چالش‌های زمان عبور کرده و جایگاه خود را در تاریخ موسیقی ایرانی تثبیت کند. برای نسل‌های آینده نیز، «ترکمن» به عنوان یک اثر ماندگار، الهام‌بخش خواهد بود و به عنوان یکی از نمادهای موسیقی ایرانی، پیام همبستگی، تنوع و احترام به فرهنگ‌ها را منتقل خواهد کرد.
نویسنده: رصین حسینی
